ارزیابی ژنوتیپ‌های عدس (Lens culinaris) برای کشت پاییزه در مناطق سرد معتدل در شرایط مزرعه

سابقه و هدف: در ایران، مناطق کشت عدس عمدتاً در نواحی کوهستانی و مرتفع با زمستان‌های سخت واقع شده است که با توجه به حساسیت ارقام مورد کشت به سرما و یخ‌بندان، کشت پاییزه آن مقدور نمی‌باشد لذا، غالباً کاشت آن در بهار و به‌صورت دیم انجام می‌شود. کشت بهاره عدس در این مناطق به‌دلیل کشت بذر در خاک نسبتاً سرد اواخر زمستان تا اوایل بهار با خطر کاهش سبز شدن مواجه است. همچنین قطع بارندگی قبل رسیدن گیاه به مرحله زایشی و نیز پراکنش نامناسب بارندگی سبب تخلیه رطوبتی خاک شده و گیاه در حساس‌ترین مراحل رشد با شرایط نامساعد محیطی مواجه می‌شود که این عوامل سبب کوتاهی طول دوره رشد گیاه، کاهش زیست‌توده و درنهایت کاهش عملکرد گیاه می‌شود. با جایگزینی کشت پاییزه عدس به‌جای کشت بهاره، به دلیل بهره‌گیری مؤثر از عوامل محیطی ازجمله نزولات جوی، می‌‌توان به نحو مطلوبی عملکرد دانه را افزایش داد. نتایج یک تحقیق در ایران نشان داد با کاشت پاییزه ژرم‌پلاسم‌های متحمل به سرما می‌توان به عملکردی دو تا شش برابری نسبت به کشت بهاره دست یافت (3). مهم‌ترین عامل محدودکننده کشت عدس در پاییزه تنش سرما و یخ‌زدگی است. شناسایی ارقام متحمل به سرما ازجمله راهکارهای مناسب جهت موفقیت در کشت پاییزه عدس بشمار می‌آید، به همین ‌جهت این آزمایشدر به‌منظور به‌گزینی ژنوتیپ‌های عدس متحمل به سرما در شرایط مزرعه طراحی و اجرا شد. مواد و روش‌ها: در این مطالعه، تحمل به سرمای 253 ژنوتیپ‌ عدس در سال زراعی 94-95 در مزرعه تحقیقاتی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد در قالب آزمون ارزیابی مقدماتی (آگمنت) بررسی شد. کشت در نیمه اول آبان ماه انجام شد و گیاهان در طی دوران رشد رویشی، 40 روز دمای زیر صفر درجه سانتی‌گراد را تجربه کردند. حداقل درجه حرارت در طی این دوره 9/5- درجه سانتی‌گراد بود. برای بررسی تحمل به سرمای ژنوتیپ‌ها از روش مقیاس‌بندی بر اساس درصد بقاء استفاده شد. 253 ژنوتیپ مورد مطالعه در چهار گروه به ترتیب بسیار مقاوم به سرما (75-100 درصد)، مقاوم به سرما (50-74 درصد)، متحمل به سرما (25-49 درصد) و حساس به سرما (0-24 درصد) مقیاس‌بندی شدند. در طول فصل رشد مراحل فنولوژیک گیاهان (شامل روز از کاشت تا گلدهی و رسیدگی) و درصد بقاء تحت تأثیر سرمای زمستانه ثبت شد و در پایان فصل رشد صفات مورفولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد در پنج بوته که به‌صورت تصادفی برداشت شدند، اندازه‌گیری و ثبت شد. یافته‌ها: ژنوتیپ‌ها از نظر تحمل به سرما متنوع بودند و گستره درصد بقاء بین آن‌ها از صفر تا 100 درصد متغیر بود. 23 ژنوتیپ (نه درصد) دارای بقاء بالاتر از 75 درصد بودند و به عنوان ژنوتیپ‌های بسیار مقاوم به سرما طبقه‌بندی شدند. بالاترین درصد بقاء (100 درصد) در ژنوتیپ MLC8 دیده شد. بالاترین عملکرد دانه (88 گرم در مترمربع) و عملکرد زیست‌توده (535 گرم در مترمربع) در ژنوتیپ‌ MLC415 مشاهده شد. بیشترین ارتفاع بوته در ژنوتیپ ‌MLC291 (41 سانتی‌متر) مشاهده شد. بیشترین تعداد غلاف پر (83 غلاف در بوته) در ژنوتیپ MLC218 و بیشترین غلاف پوک (72 غلاف در بوته) در ژنوتیپ MLC72 مشاهده شد. نتیجه‌گیری: بر اساس نتایج و با توجه به تنوع بین 253 ژنوتیپ‌ عدس از نظر تحمل به سرمای زمستانه، 23 ژنوتیپ متحمل به سرما که دوران رشد رویشی و زایشی آن‌ها بیشترین تحمل به سرما را دارا بودند به‌گزینی شد. باوجوداین و به دلیل عدم وقوع سرماهای شدید در زمستان این سال، تداوم آزمایش جهت به‌گزینی نمونه‌های متحمل‌تر به سرما ضروری به نظر می‌رسد.